Hoe help je mensen met een licht verstandelijke beperking om te gaan met desinformatie?

Hoe gaan mensen met een licht verstandelijke beperking (lvb) om met desinformatie op internet? Herkennen ze het? En wat kun je daarmee als begeleider? Niels Bloembergen is voormalig begeleider en trainer, en initiatiefnemer van Mediajungle. Hij deed onderzoek naar desinformatie samen met onderzoeker Jelle Drost van de Rijksuniversiteit Groningen, directeur Expertisecentrum LVB, en studenten van de Saxion Hogeschool. Niels: “Zijn mensen met een lvb vatbaarder voor desinformatie? Bekijken zij informatie op een andere manier?”

Voor het onderzoek vroegen ze verschillende doelgroepen om te reageren op zestien afbeeldingen en teksten. Daaruit bleek dat er eigenlijk niet zoveel verschil is tussen mensen met of zonder een lvb, in het kunnen onderscheiden van echt en nepnieuws. “Wel zagen we verschillen in hoe ze ernaar kijken en welke redenaties erachter zitten”, vertelt Niels. En dat is volgens hem belangrijke informatie om de doelgroep te helpen zelfredzamer te worden tegenover desinformatie. Deze bevindingen zet hij zelf ook in bij de ontwikkeling van zijn tools. 

Visueel ingesteld

Een van de verschillen tussen de groepen met en zonder lvb, is dat mensen met een lvb meer moeite hebben met bijvoorbeeld schriftelijke informatieverwerking. Bepaalde vormen van informatie, zoals teksten, zijn extra uitdagend voor ze omdat er vaak sprake is van laaggeletterdheid. “Daarom zijn ze meer visueel ingesteld en kijken dus meer naar de koppen boven een artikel, plaatjes, filmpjes en mensen, maar minder naar de tekstuele inhoud.”

Voor Niels betekent die bevinding dat hij goed nadenkt over hoe hij zijn tools voor mensen met een lvb ontwikkelt. “Als je ze wil leren factchecken bijvoorbeeld, doe je dat dus het beste op een manier die bij hen aansluit.”

De achterliggende gedachte 

Ook de redenatie die mensen met een lvb gebruiken om te bepalen of informatie echt of nep is, verschilt van mensen zonder lvb. Ze kijken vaak niet naar het platform of de bron: “Ze redeneren vooral: ken ik die persoon? Daarom zijn rolmodellen bijvoorbeeld extra belangrijk bij deze doelgroep”, zegt Niels. Volgens hem hebben mensen met een lvb namelijk wat minder vertrouwen in de overheid dan gemiddeld, bijvoorbeeld door hun eigen negatieve ervaringen met overheden en instanties.

Niels: “Het is voor hen ook niet gemakkelijk om zich een beeld te vormen bij een instituut, zoals de overheid of het RIVM. Wie is dat dan? Dat is te abstract voor ze.” Juist daarom kan een presentator of bekendheid extra veel invloed hebben op mensen met een lvb – dat kan zowel positieve als negatieve gevolgen hebben. 

Eenduidige antwoorden

Daarbij speelt volgens hem mee dat wetenschap over het algemeen vaak erg complex voor ze is, met veel mitsen en maren. Niels: “Mensen met een lvb hebben behoefte aan duidelijkheid, een helder standpunt. Kijken we bijvoorbeeld terug naar de coronapandemie, dan bood de overheid die duidelijkheid niet, en spraken ze zichzelf en elkaar ook weleens tegen. Daarom is het gemakkelijker om te geloven in een vertrouwd gezicht met heel heldere uitleg over een complot.”

Dat die informatie niet altijd klopt, is voor hen soms lastig om te begrijpen, of komt niet in hen op. Omdat ze informatie minder snel kunnen verwerken dan andere doelgroepen, zijn ze namelijk ook minder snel geneigd om de informatie te toetsen. ‘Het staat er toch?’ - is een veelgehoorde uitspraak volgens Niels. 

Bewustwording

Wil je daarom een cliënt met lvb helpen om beter om te gaan met nepnieuws, dan begint dat volgens Niels als eerste met bewustwording over het bestaan daarvan, dan pas gaan ze het herkennen. “Ik gebruik daarbij altijd graag een Cruijffiaanse quote: je ziet het pas als je het doorhebt!”

Begin daarom met een open en niet-oordelend gesprek. Stel bijvoorbeeld vragen zoals: wil je me er meer over vertellen? Waar heb je dit bericht gevonden? Vermijd daarbij de discussie, en blijf in verbinding. “Daarna kun je goed uitleggen wat het verschil is tussen echt en nepnieuws, waarom nepnieuws bestaat en leer ze de misleidende mechanismen ervan herkennen.” Hierbij kun je ook meenemen dat sommige mensen veel geld verdienen aan het verspreiden van valse claims, of promoten van bepaalde producten. 

Door op een laagdrempelige manier interactieve video’s, spelletjes en opdrachten aan te bieden, kunnen ze op een speelse manier leren om kritisch te kijken naar informatie en betrouwbare bronnen te herkennen. Bijvoorbeeld met de tools zoals de Super Fake Safari.

Meer tijd achter het scherm

Daarbij blijkt uit dit kleinschalige onderzoek, dat de mensen met een lvb die aan het onderzoek meededen, meer uren per dag op social media te spenderen (gemiddeld zes uur), dan andere groepen (gemiddeld vier uur), vooral op WhatsApp, Snapchat, Instagram, YouTube en TikTok. Mede daardoor zijn ze vatbaarder voor bevestigende algoritmes. “Het algoritme speelt razendsnel in op iemands voorkeuren, waardoor mensen met een lvb heel vaak dezelfde boodschap tegenkomen. Dat is bevestiging voor hun eigen idee van de situatie: ‘zie je wel dat dacht ik ook, ik had het dus goed.’”

Inspringen op positieve kwaliteiten

Onderzoeker Jelle Drost, merkt in een artikel in de Leeuwarder Courant, op dat er bij deze doelgroep vaak te veel nadruk ligt op beperkingen. “Dit is demotiverend en is ook onjuist. Deze beperkingen zijn niet beïnvloedbaar.” Hij pleit voor een benadering die meer inspringt op hun kwaliteiten.

In zijn eerdere onderzoek vond hij twaalf kwaliteiten van mensen met een lvb, die andere groepen juist minder hebben. Jelle vertelt in het artikel: “Zo willen ze graag meedoen in de samenleving en willen ze er graag bij horen. Daar hebben ze veel voor over. ‘Beïnvloedbaar’, wordt dat genoemd. Helaas wordt beïnvloedbaarheid meestal als een negatieve eigenschap gekwalificeerd, terwijl dit ook positief kan zijn.” Zo stelt hij dat een positieve en spannende activiteit zeker de aandacht zal wekken van iemand met een lvb. Dat is ook de insteek van Niels bij zijn tools die hij aanbiedt via Mediajungle.

Jelle eindigt met de beroemde quote:

“Everybody is a genius

But if you judge a fish

By its ability to climb a tree

It will live its whole life

Believing that it is stupid.”

Super Fake Safari wint internationale MEDEA Award 

Mediajungle ontwikkelde onder meer op basis van de bevindingen uit het onderzoek de Super Fake Safari en won daarmee de internationale MEDEA Award. Super Fake Safari is een speelse combinatie van een fysieke puzzel en een app. Spelers leren op interactieve wijze over vier verschillende vormen van desinformatie. Clickbait, nepnieuws, deepfaketechnologie en de onwerkelijke wereld van sociale media worden stap voor stap